Wysiłek a hipoglikemia

Katarzyna Cypryk¹, Piotr Kejna²

1. Klinika Diabetologii i Chorób Przemiany Materii

Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

ICZMP ul. Rzgowska 281/289

93-338 Łódź

Kierownik Kliniki - dr hab. med. prof. nadzw. Katarzyna Cypryk,

2. Klinika Rehabilitacji i Medycyny Fizykalnej z Oddziałem Dziennego Pobytu Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

ul. PL. Hallera 1

90-647 Łódź
Kierownik Kliniki - dr hab. med. prof. nadzw. Jan Czernicki

Spadki glukozy spowodowane wysiłkiem fizycznym

Wysiłek fizyczny - korzyści i zagrożenia

Wysiłek fizyczny jest uznanym i znaczącym elementem leczenia każdego pacjenta z cukrzycą, ma także udowodnione działanie zapobiegające rozwojowi cukrzycy u osób ze stanami przedcukrzycowymi oraz zagrożonych tą chorobą. Do grona osób szczególnie zagrożonych cukrzycą zalicza się między innymi chorych na nadciśnienie, chorobę niedokrwienną serca (tzw. chorobę wieńcową), z wysokimi poziomami cholesterolu oraz z nadwagą i otyłych.

Osoby chore na cukrzycę powinny wybierać te formy aktywności fizycznej, które są przez nie dobrze tolerowane, nie powodują zagrożenia dla zdrowia i sprawiają przyjemność. Lekarze i fizjoterapeuci najchętniej polecają: spacer, marsz, jazdę rowerem, pływanie, gimnastykę ogólną, chodzenie po schodach, łyżwiarstwo a także gry ruchowe np. badminton, siatkówka, ping-pong i tym podobne. Dla osób starszych z cukrzycą typu 2 i otyłych oraz dla wszystkich chorych leczonych insuliną Polskie Towarzystwo Diabetologiczne zaleca 30 minutowy spacer 5 razy w tygodniu. Nie poleca się natomiast wysiłków statycznych oraz obciążających jedynie mięśnie górnej części ciała (wioślarstwo, boks, szybownictwo, kulturystyka).

Korzystne działanie wysiłku fizycznego na organizm przejawia się w różnoraki sposób. Pod wpływem treningu poprawia się sprawność i siła mięśni, kondycja ogólna, poprawia się przemiana materii, a także samopoczucie. Jest to spowodowane przyśpieszeniem przepływu krwi w organizmie, lepszym dotlenieniem narządów, a także skomplikowanymi zmianami stężeń różnych hormonów i ich ogólnoustrojowym działaniom. Innym bardzo istotnym skutkiem pracy fizycznej mięśni jest wzrost wrażliwości organizmu na insulinę i obniżeniem poziomu cukru we krwi, co jest zjawiskiem pożądanym u osób z cukrzycą. Poniżej omówione zostaną te aspekty aktywności fizycznej, które są istotne dla ludzi z cukrzycą oraz zagrożenia wynikające z nierozważnego stosowania tej formy leczenia.

I. Wysiłek fizyczny a waga ciała

Regularne stosowanie ćwiczeń fizycznych zwiększa istotnie zapotrzebowanie organizmu na energią, a u osób z nadwagą i otyłych umożliwia efektywnie utratę zbędnych kilogramów. Zastosowanie przeciętnie 3 razy w tygodniu umiarkowanego treningu fizycznego przez 30 min. pozwala spalić ok. 1000-1300 kcal., co wiąże się z obniżeniem wagi ciała o ok. 100-150 g. Konsekwentne ćwiczenia wykonywane przez rok powodują więc schudnięcie o ok. 8 kg, oczywiście pod warunkiem równoczesnego stosowania odpowiedniej diety.

II. Wysiłek fizyczny a nadciśnienie i choroby serca

Nadciśnienie tętnicze i choroby serca często towarzyszą cukrzycy, a zawał serca jest najczęstszą przyczyną zgonów w tej grupie chorych. Wiele badań wskazuje, że umiarkowany wysiłek fizyczny poprawia ukrwienie serca poprzez zwiększenie przepływu krwi i powstawanie nowych naczyń w sercu, zwalnia tętno, obniża ciśnienie, co w efekcie zwiększa efektywność pracy serca, nie obciążając go nadmiernie. Jednak dobroczynny wpływ treningu na układ krążenia występuje tylko, gdy umiarkowany wysiłek fizyczny jest stosowany regularnie i długotrwale, bowiem okazjonalne i duże obciążenia fizyczne mogą prowadzić do wzrostu ciśnienia krwi i niedokrwienia, a nawet zawału serca. Dla osób z już istniejącymi powikłaniami w układzie krążenia niezbędna jest konsultacja lekarska przed rozpoczęciem wszelkich ćwiczeń fizycznych, większych niż normalna, codzienna aktywność.

Również chorzy z wysokimi stężeniami cholesterolu odnoszą korzyści z aktywnego wypoczynku, bowiem pod wpływem pracy mięśni obniża się poziom cholesterolu i jego „złych" składowych, a podwyższa się tzw. „dobry cholesterol".

III. Kiedy należy zachować szczególną ostrożność przed podjęciem treningu fizycznego?

Intensywny wysiłek fizyczny jest stanowczo przeciwwskazany, gdy stężenie glukozy we krwi przekracza 250-300 mg/dl, nawet gdy pacjent czuje się dobrze. Zwykła aktywność fizyczna nie jest wtedy groźna i obserwuje się zwykle obniżanie się glikemii (uwaga pacjenci z cukrzycą typu 1 - postępowanie w takich sytuacjach należy ustalić z lekarzem, bowiem istnieje zagrożenie kwasicą ketonową!). Chorzy z ciężkimi powikłaniami cukrzycymogą także korzystać z dobrodziejstw aktywności ruchowej, ale powinni przedtem zasięgnąć porady lekarskiej, a być może także wykonać badania dodatkowe np. test wysiłkowy.

Przed rozpoczęciem treningu, czy nawet zwykłego, ale intensywnego wysiłku np. jazda na rowerze po zakupy, należy oznaczyć cukier we krwi i postępować w zależności od uzyskanego wyniku. Zachowanie pacjenta powinno zależeć od co najmniej dwóch rzeczy - wyjściowej glikemii i długości i intensywności planowanego wysiłku.

IV. Wysiłek fizyczny - wpływ na glikemię

Najczęściej występującym u chorych na cukrzycę powikłaniem wysiłku fizycznego jest hipoglikemia, tzn. obniżenie stężenia cukru we krwi poniżej wartości prawidłowych (zwykle 60-50 mg/dL). Incydenty hipoglikemii mogą wystąpić po każdym rodzaju wysiłku fizycznego, jednak głównie po wysiłkach intensywnych i długotrwałych.

Wykazano, że podczas intensywnego i krótkotrwałego wysiłku obserwuje się osłabienie działania insuliny i wzrost produkcji substancji energetycznych (glukozy z zapasów zgromadzonych w wątrobie i mięśniach, wolnych kwasów tłuszczowych), czego przyczyną jest zwiększone wydzielanie hormonów podwyższających stężenie glukozy, jako wyraz adaptacji organizmu do wysiłku. Dlatego w czasie takiego wysiłku może wystąpić przejściowe podwyższenie stężenia glukozy we krwi.

Przy intensywnym treningu, przy niedoborze tlenu, praca mięśniowa odbywa się dzięki przemianom beztlenowym, anaerobowym, organizm w związku z tym zaciąga dług tlenowy, efektem którego jest wydzielanie kwasu mlekowego. Utrudnione odprowadzanie produktów przemiany materii wynikające z niedostatecznej pracy układu krążenia i oddechowego prowadzi do zaburzeń czynnościowych utrudniających, bądź nawet uniemożliwiających kontynuowanie dalszego wysiłku. W wyniku takiego wysiłku może dojść do ciężkich hipoglikemii, jeśli pacjent nie dostarczy organizmowi odpowiedniej ilości pokarmu.

Zmęczenie o charakterze umiarkowanym charakteryzuje się przewagą procesów tlenowych nad beztlenowymi. Dobrymi przykładami takiego natężenia wysiłku są np. spacery, ostatnio pupularny tzw. Nordic Walking (chodzenie z kijkami), czy szeroko stosowana gimnastyka lecznicza w formie zajęć grupowych, ukierunkowana na rozwijanie wszystkich cech motorycznych, które aktywizują wydolność organizmu.

W zmęczeniu o charakterze umiarkowanym następuje pełna wymiana substancji odżywczych i metabolitów, które są usuwane i nie gromadzą się w organizmie. Przy dobrze dostosowanym dawkowaniu posiłków (przed lub w trakcie wysiłku) rzadko występują hipoglikemie i majone zwykle łagodny charakter. Przy wydłużeniu czasu wysiłku np. długotrwały marsz w górach, przy zmiennych warunkach atmosferycznych zwiększa się zapotrzebowanie na substancje odżywcze i tlen. Zmęczenie w tym przypadku może spowodować hipoglikemię. Reakcja ośrodkowego układu nerwowego na hipoglikemię może doprowadzić do zaburzeń koordynacji ruchu, a nawet utraty przytomności. W takich sytuacjach niezbędna jest częsta kontrola glikemii i dostosowywanie leczenia do aktualnego poziomu cukru we krwi.

Wypoczynek po wysiłku fizycznym polega na „spłacaniu zadłużenia tlenowego", obniżaniu temperatury organizmu i odbudowywaniu zapasów energetycznych ustroju. W tym okresie u chorych na cukrzycę mogą pojawiać się tzw. późne hipoglikemie, wynikające z niedostatecznego uzupełnienia brakujących zapasów. Opisywane są hipoglikemie nocne u chorych wykonujących wydłużony wysiłek w ciągu dnia. Dlatego w analizie przyczyn hipoglikemii należy zawsze rozważać nadmierny wysiłek fizyczny i nieadekwatną podaż energii jako przyczynę spadku cukru, a nie tylko kierować się bezpośrednim związkiem czasowym między zdarzeniami.

Reasumując, czynne spędzanie czasu wolnego (gimnastyka usprawniająca, spacery, jazda na rowerze, pływanie) ma bezpośredni wpływ nie tylko na prawidłowe funkcjonowanie aparatu ruchowego, ale również ma korzystnie modyfikuje funkcje wszystkich układów i narządów, a poprzez obniżanie stężenia glukozy we krwi poprawia wyrównanie cukrzycy. Umiejętne korzystanie z wszelkich form aktywności fizycznej, przy znajomości możliwych komplikacji, poprawia stan zdrowia chorych na cukrzycę, a jednocześnie nie stanowi zagrożenia hipoglikemią.